Մեր վերաբերմունքը քրոնիկ հուզական սթրեսին

Բանալի բառեր. քրոնիկ հուզական սթրես, սթրեսի ռիսկային գործոններ, սթրեսի գեր-բեռնվածության ախտանիշներ, սթրեսակայունության մակարդակ, սթրեսի վերահսկում, Ժաննա Սեգալի հարցաշար

Ինչպես գիտենք, ըստ Հ. Սելիերի` սթրեսը ոչ միշտ է վատ: Փոքր չափաբաժիններով սթրեսն օգնում է մեզ գործել ճնշման ներքո և խթանում է, որպեսզի անենք մեզնից կախված ամեն ինչ: 

Շատ մարդկանց համար հուզական սթրեսը (ՀՍ) այնքան սովորական է, որ այն հիրավի դարձել է կենսակերպ: Սակայն, երբ շարունակաբար գործում ենք արտակարգ ռեժիմով, մեր բանականությունը և մարմինը թանկ են վճարում դրա դիմաց: 

Երբ հաճախակի ենք ունենում ճնշված և ուժերը սպառված լինելու զգացողություն, ապա նշանակում է, որ եկել է այն պահը, երբ անհրաժեշտ է ձեռնարկել նյարդային համակարգի հավասարակշռությունը վերականգնելու գործողություններ: Մենք կարող ենք ինքներս մեզ պաշտպանել, եթե հասկանանք, թե ինչպես կարելի է ճանաչել ՀՍ-ի նշաններն ու ախտանիշները և ձեռնարկենք դրա վնասակար ազեցությունը նվազեցնելու համար անհրաժեշտ քայլեր [1]: 

Վտանգի ընկալման դեպքում մեր նյարդային համակարգն արձագանքում է դրան` այսպես կոչված սթրեսային հորմոնների (ադրենալին և կորտիզոլ) հեղեղի արտանետման միջոցով: Այդ հորմոնները նախապատրաստում են մարմինն արտակարգ գործողությունների համար: Մեր սիրտն ավելի արագ է բաբախում, մկանները սեղմվում են, արյան ճնշումը բարձրանում է, շնչառությունն արագանում է, իսկ մեր զգայարանները դառնում են ավելի սուր: Այդ ֆիզիկական փոփոխություններն ավելացնում են մեր ուժերը և դիմադրողականության մակարդակը, արագացնում են հակազդում տալու ժամանակը և կենտրոնանալու կարողությունը` դրանով իսկ նախապատրաստելով մեզ վերահաս վտանգին դիմակայելու կամ դրանից խուսափելու որոշման կայացմանը: 

Սթրեսն օրգանիզմի նորմալ ֆիզիկական արձագանքն է այն իրադարձությանը, որը որևէ ձևով ստիպում է մեզ վտանգված զգալ կամ հանում է հավասարակշռությունից: Վտանգ զգալու դեպքում (անկախ նրանից` այն իրական է, թե երևակայական) օրգանիզմի պաշտպանական ուժերի փոխանցումը վերածվում է արագ, ավտոմատ մի գործընթացի, որը հայտնի է կռվել կամ փախչել հակազդում (ռեակցիա) կամ արձագանք սթրեսին անվանմամբ: Սթրեսին արձագանքելն այն միջոցն է, որով օրգանիզմը պաշտպանում է մեզ: Պատշաճ կերպով աշխատելու դեպքում այն օգնում է մեզ մնալ կենտրոնացված, էներգիայով լի և զգոն: Արտակարգ իրավիճակներում սթրեսը կարող է փրկել մեր կյանքը` ինքնապաշտպանության համար լրացուցիչ ուժեր հաղորդելու միջոցով, օրինակ` ստիպել մեզ արագ արգելակել վթարից խուսափելու համար: 

ՀՍ-ին արձագանքելը նաև օգնում է մեզ դիմակայելու մարտահրավերներին: Սթրեսն այն է, ինչը ոտքի վրա է պահում մեզ (օրինակ` աշխատանքի վայրում շնորհանդես անցկացնելու ժամանակ), սրում է մեր կենտրոնացումը, երբ փորձում ենք նետել հաղթական գնակը, կամ ստիպում է մեզ պարապել քննությանը նախապատրաստվելու համար` այն ժամանակ, երբ գերադասում ենք դիտել հեռուստացույց: 

Սակայն որոշակի սահմանակետից այն կողմ սթրեսը դադարում է օգտակար լինել և սկսում է մեծ վնաս պատճառել մեր առողջությանը, տրամադրությանը, արդյունավետությանը, հարաբերություններին և անգամ կյանքի որակին [2]: 

Քրոնիկ հուզական սթրեսի ազդեցություններ: 

Մարմինը չի տարբերակում ֆիզիկական և հոգեբանական սպառնալիքները: Զբաղված ժամանակացույցի, ընկերոջ հետ վիճաբանության, ավտոճանապարհային խցանումների կամ վճարման ենթակա բազմաթիվ հաշիվների պատճառով սթրես ապրելու ժամանակ, մեր մարմինն արձագանքում է նույնքան ուժեղ, որքան կյանքի ու մահու իրավիճակներում: Եթե մենք ունենք բազմաթիվ պարտականություններ և անհանգստություններ, արտակարգ իրավիճակում սթրեսին արձագանքելու մեր համակարգը կարող է ժամանակի մեծ մասի ընթացքում միացված լինել: Որքան երկար է մեր մարմնի սթրեսային համակարգը գտնվում ակտիվացված վիճակում, այնքան հեշտ է այն գործարկելը և ավելի դժվար` անջատելը: 

Երկարատև ենթարկվածությունը ՀՍ-ին կարող է հանգեցնել լուրջ առողջական խնդիրների: Այն կարող է նպաստել արյան ճնշման բարձրացմանը, իմունային համակարգի ճնշմանը, սրտի նոպաների և կաթվածների առաջացման ռիսկի մեծացմանը, ինչպես նաև անպտղության առաջացմանն ու ծերացման գործընթացի արագացմանը: Երկարատև սթրեսը կարող է անգամ հանգեցնել ուղեղի գերլարմանը` անձին դարձնելով ավելի խոցելի` խուճապային խանգարումների հետ կապված բարդությունների և դեպրեսիայի առումով: 

Սթրեսի արդյունքում առաջանում կամ սրանում են առողջության հետ կապված շատ խնդիրներ` ներառյալ որևէ տեսակի ցավ, սրտային հիվանդություն, մարսողության կամ քնի խանգարումներ, դեպրեսիա, ճարպակալում, աուտոիմունային հիվանդություններ, մաշկային հիվանդություններ (օրինակ` էկզեմա) և այլն [3]: 

Քանի որ սթրեսը կարող է պատճառել լայնատարած վնաս, անհրաժեշտ է, որ անձն իմանա ՀՍ-ին դիմադրելու իր սեփական սահմանագիծը: Սակայն ՀՍ-ի սահմանագիծը տարբեր է տարբեր անձանց համար: Ոմանք իրենց վրա ընդունելով հարվածները խուսանավում են` դրանով իսկ նվազեցնելով հարվածների ուժը, իսկ ոմանք էլ հանձնվում են` ամենաչնչին խոչընդոտի կամ ֆրուստրացիայի դեպքում: Թվում է, թե որոշ մարդիկ ավելի տոկուն են դառնում իրենց կյանքում բարձր մակարդակի հուզական սթրեսներին ու մարտահրավերներին դիմակայելիս: 

Սթրեսին դիմադրելու մեր ունակությունը` սթրեսակայունությունը, կախված է շատ գործոն-ներից` մեր հարաբերությունների որակից, կյանքի նկատմամբ ունեցած ընդհանուր աշխարհայացքից, հուզական կարողություններից և անգամ գենետիկայից: 

Սթրեսին դիմադրելուն նպաստող գործոններ: 

1. Աջակցության ցանց: Աջակից ընկերների և ընտանիքի անդամների ամուր ցանցն ուժեղ բախարգել է ընդդեմ կյանքի սթրեսորներին: Մյուս կողմից, որքան միայնակ և մեկուսացված անձը, այնքան մեծ է ՀՍ-ի ենթարկվելու նրա խոցելիությունը: 

2. Վերահսկողության զգացում: Եթե վստահում ենք սեփական ուժերին և իրադարձություն-ների վրա ազդելու մեր ունակությանը, համառորեն հաղթահարում ենք մարտահրավերները, ապա ավելի հանգիստ ենք ընդունում և ավելի հեշտ ենք հաղթահարում ՀՍ-ը: Սթրեսի հանդեպ խոցելի անձինք հակված են կարծելու, որ իրերի վիճակը և հանգամանքներն իրենց վերահսկողությունից դուրս են գտնվում: 

3. Վերաբերմունք և աշխարհայացք: Սթրեսակայուն մարդիկ ունեն լավատեսական վերաբերմունք: Նրանք հակված են ողջունել մարտահրավերները, ունեն հումորի զգացում, փոփոխությունն ընդունում են որպես կյանքի մի մաս և ունեն հավատ ավելի բարձր ուժի կամ նպատակի հանդեպ: 

4. Հույզերը զսպելու ունակություն: Մենք չափազանց խոցելի ենք դառնում ՀՍ-ին դիմադրելու առումով, եթե չգիտենք, թե ինչպես հանդարտեցնել և հանգստացնել սեփական անձը տխրության, ցասումի կամ վախի զգացում ունենալու պահին: Մեր հույզերի հավասարակշռությունը պահպահելու ունակությունն օգնում է մեզ խուսափել կամ հաղթահարել անբարենպաստ պայմանները: 

5. Գիտելիքներ և պատրաստվածություն: Որքան ավելի շատ բան գիտենք սթրեսային իրավիճակի (ներառյալ դրա տևողության և ակնկալվող ազդեցության) մասին, այնքան ավելի հեշտ է դրան դիմադրելը: Օրինակ, եթե գնում ենք վիրահատության` ունենալով հստակ պատկերացում սպասվող հետվիրահատական վիճակի մասին, ապա ցավագին վերա-կանգնումը կլինի նվազ տրավմատիկ, քան այն դեպքում, երբ ակնկալում ենք անհապաղ առողջացում [4]: 

Արդյո՞ք վերահսկում եմ սթրեսը, թե սթրեսն է ինձ վերահսկում:

• Երբ ես հուզված եմ, արդյո՞ք գիտեմ, թե ինչպես հանդարտվեմ և արագ վերականգնեմ հանգստությունս: 

• Կարո՞ղ եմ հեշտությամբ ձերբազատվել բարկության զգացումից: 

• Աշխատանքի վայրում կարո՞ղ եմ դիմել այլ անձանց, որպեսզի նրանք օգնեն ինձ հանգստանալ և ավելի լավ զգալ: 

• Երբ երեկոյան տուն եմ վերադառնում, արդյո՞ք ինձ զգում եմ կայտառ և հանգիստ: 

• Որքա՞ն հաճախ եմ ունենում վհատված կամ վատ տրամադրություն: 

• Արդյո՞ք ի վիճակի եմ զգալ ուրիշների անհանգստությունը: 

• Հաճա՞խ եմ դիմում ընկերներիս կամ ընտանիքիս անդամներին` հանգստացնող ազդեցության ակնկալիքով: 

• Երբ եռանդս պակասում է, ինչպե՞ս եմ այն վերականգնում [5]: 

Հուզական սթրեսի պատճառները

Սթրեսի հանգեցնող իրավիճակները և ճնշումները հայտնի են որպես սթրեսորներ: Սովորաբար, մենք սթրեսորները համարում ենք բացասական երևույթ, օրինակ` գերծանրա-բեռնված աշխատանքային գրաֆիկ կամ անհաշտ փոխհարաբերություններ այլ անձանց հետ: Սակայն սթրեսային կարող է լինել ցանկացած բան, որը մեծ պահանջներ է դնում մեզ վրա կամ ստիպում է մեզ հարմարվել: Սա ներառում է նաև դրական իրադարձությունները, օրինակ` ամուսնություն, քոլեջ ընդունվելը, աշխատանքային առաջխաղացում և այլն: Սթրեսի պատճառները կախված են մեր ընկալումից: Երբեմն, մեզ սթրես է պատճառում այն, ինչը չի անհանգստացնում այլ անձանց: Օրինակ` առավոտյան աշխատանքի գնալը կարող է անհանգստություն պատճառել մեզ, քանի որ ավտոճանապարհային խցանումը կարող է դառնալ աշխատանքից ուշանալու պատճառ: Մինչդեռ ոմանց համար էլ այդ ուղևորությունը հանգստացնող է, քանի որ ավելի շատ ժամանակ են հատկացնում դրան և վարելու ընթացքում վայելում են երաժշտություն ունկնդրելու հաճույքը: 

Ամենասթրեսային իրադարձությունները կյանքում ներառում են` ամուսնու/կնոջ մահ, ամուսնալուծություն, ազատազրկում, մոտ բարեկամի մահ, վնասվածքներ կամ հիվանդություն, ամուսնություն, աշխատանքից ազատում, ամուսնական խնդիրների կարգավորում, կենսաթոշակի անցում [6]: 

Սթրեսի ընդհանուր արտաքին պատճառները ներառում են` կյանքում խոշոր/զգալի փոփոխություններ, աշխատանքային, մարդկային փոխհարաբերությունների հետ կապված դժվարություններ, ֆինանսական խնդիրներ, գերզբաղվածություն, երեխաներ և ընտանիք [7]: 

Սթրեսի ընդհանուր ներքին պատճառները ներառում են` անորոշությունն ընդունելու անկարողություն, վատատեսություն, ինքն իր հետ զրուցելու բացասական սովորություն, ոչ իրատեսական ակնկալիքներ, պերֆեկցիոնիզմ, սեփական ուժերի հանդեպ անվստահություն [8]: 

Ի՞նչն է մեզ համար սթրեսային: 

Այն, ինչը սթրեսային է մեզ համար, կարող է միանգամայն տարբերվել այն ազդակներից, որոնք սթրեսային են մեր լավագույն ընկերոջ, ամուսնու/կնոջ կամ հարևանի համար: Օրինակ` 

• Որոշ մարդկանց դուր է գալիս հրապարակային ելույթ ունենալը, մինչդեռ ոմանք սարսափում են դրանից: 

• Որոշ անձինք առավել արդյունավետ են աշխատում սեղմ ժամկետներում, մինդեռ ոմանք ապարդյուն լարվում են: 

• Որոշ մարդիկ ձգտում են օգնել իրենց ընտանիքին և ընկերներին դժվար ժամանակներում, մինչդեռ ոմանց համար դա սթրեսային իրավիճակ է: 

• Որոշ մարդիկ առանց վարանելու բողոքում են ռեստորանում վատ սպասարկման համար, մինչդեռ ոմանք նախընտրում են տառապել լռելյայն: 

• Որոշ մարդկանց համար աշխատանքի վայրում տեղի ունեցող փոփոխությունները դիտվում են որպես հնարավորություն, մինչդեռ ոմանք անհանգստանում են, թե արդյոք ի վիճակի կլինեն հարմարվել այդ փոփոխություններին [9]: 

Հուզական սթրեսի գերբեռնվածության նշաններն ու ախտանիշները

Կարևոր է սովորել ճանաչել, թե երբ է սթրեսին դիմադրելու մեր ունակությունը դուրս գալիս վերահսկողությունից: ՀՍ-ի հետ կապված ամենավտանգավորն այն է, թե որքան հեշտությամբ այն կարող է աստիճանաբար ներս սողոսկել: Անձը սկսում է այն ընկալել որպես ծանոթ` անգամ սովորական մի երևույթ: Մենք անգամ չենք նկատում, թե ինչ չափով է այն ազդում մեզ վրա` անգամ այն դեպքում, երբ ազդեցությունը խիստ մեծ է: Սթրեսի գերբեռնվածության նշաններ և ախտանիշներ կարող են լինել գրեթե ցանկացած բան, որը որևէ ձևով ազդում է մեր մտքի, օրգանիզմի և վարքագծի վրա. յուրաքանչյուր անձը տարբեր ձևով է ապրում սթրեսը: 

Ինչպե՞ս ենք մենք արձագանքում սթրեսին: Հոգեբան Կոննի Լիլասն օգտագործում է մեքենա վարելու հետ համաբանությունը (անալոգիան)` մարդկանց կողմից սթրեսային իրավիճակներին արձագանքելու առավել տարածված ուղիները նկարագրելու համար: 

• Ոտքը գազի ոտնակին` բարկացած կամ հուզված արձագանք սթրեսին: Դուք տաքացած եք, հոգեբանորեն պատրաստ եք, գերհուզական վիճակում եք և ի վիճակի չեք հանգիստ նստել: 

• Ոտքը արգելակին` քաշված կամ դեպրեսիվ արձագանք սթրեսին: Դուք ներփակվում եք, հեռանում, ունեք քիչ եռանդ կամ քիչ հույզեր: 

• Ոտքը և′ գազի ոտնակին, և′ արգելակին` լարված և սառած արձագանք սթրեսին: Ճնշման ներքո դուք քարանում եք և չեք կարողանում որևէ բան անել: Դուք ունեք քարացած` կաթվածահար տեսք, մինչդեռ ներքուստ խիստ հուզված եք [10]: 

Ստորև թվարկվում են ՀՍ-ի նախազգուշացման որոշ ընդհանուր նշանները և ախտանիշները: Որքան ավելի շատ նշաններ և ախտանիշներ ենք նկատում, այնքան մոտ ենք կանգնած սթեսի գերբեռնվածությանը: 

Ճանաչողական ախտանիշներ` հիշողության խնդիրներ, կենտրոնանալու անկարողություն, վատ տրամաբանություն, միայն բացասականը տեսնելու ունակություն, անհանգիստ կամ սրընթաց մտքեր, մշտական խուճապի զգացում: 

Հուզական ախտանիշներ` վատ տրամադրություն, գրգռվածություն կամ բռնկունություն, հուզմունք, հանգստանալու անկարողություն, ճնշվածություն, միայնակության զգացում, դեպրեսիա կամ ընդհանուր առմամբ դժբախտ լինելու զգացում: 

Ֆիզիկական ախտանիշներ` շարունակական ցավեր և ցավի նոպաներ, լուծ կամ փորկապություն, սրտխառնոց, գլխապտույտ, ցավեր սրտի շրջանում, սեռական թուլություն, հաճախակի մրսածություն: 

Վարքագծային ախտանիշներ` սննդի ընդունում շատ կամ քիչ քանակով, երկարատև կամ կարճատև քուն, մեկուսացում այլ անձանցից, հանգստանալու համար ալկոհոլի, ծխախոտի կամ թմրանյութերի օգտագործում, նյարդային սովորություններ (օրինակ` կրծել եղունգները, անհանգիստ քայլել) [11]: 

Հիշեք, որ ՀՍ-ի նշանների և ախտանիշների առաջացման պատճառ կարող են հանդիսանալ նաև հոգեբանական և առողջության հետ կապված այլ խնդիրները: Սթրեսի նախազգուշացման որևէ նշան նկատելու դեպքում դուք պետք է այցելեք բժշկին` համակողմանի հետազոտության համար: Բժիշկը կօգնի ձեզ որոշելու, արդյոք ձեր ախտանիշները կապված են սթրեսի հետ, թե` ոչ: 

Անշուշտ, չստուգված/չհայտնաբերված սթրեսն անժխտելիորեն վնաս է հասցնում, սակայն մենք կարող ենք շատ բան անել դրա ազդեցությունը նվազեցնելու և ախտանիշները մեղմացնելու/բուժելու ուղղությամբ: 

Ինչպե՞ս կառավարել հուզական սթրեսը 

Եթե կյանքում հաճախ հուզական սթրեսը մեր վերահսկողությունից դուրս է գտնվում, ապա մենք միշտ կարող ենք վերահսկել դրան արձագանքելու ձևը: Սթրեսի կառավարումն ամբողջությամբ վերաբերում է վերահսկողության իրականացմանը` վերահսկել սեփական մտքերը, հույզերը, ժամանակացույցը, միջավայրը և խնդիրները լուծելու ձևը: ՀՍ-ի կառավարումը ենթադրում է, որ մենք պետք է փոխենք սթրեսային իրավիճակն այն ժամանակ, երբ կարող ենք, իսկ եթե չենք կարող, ապա պետք է փոխենք մեր արձագանքը դրան` հոգալով սեփական անձի մասին և ժամանակ հատկացնելով հանգստի ու ռելաքսացիայի համար [12]: 

Մեր հարաբերությունների ամրապնդումը

Աջակցության ամուր ցանցը սթրեսից պաշտպանվելու ամենահզոր միջոցն է: Երբ ունենք վստահելի ընկերներ ու ընտանիքի անդամներ և համոզված ենք, որ նրանց վրա կարելի է հույս դնել, կյանքի ճնշումներն այնքան էլ մեծ ու անհաղթահարելի չեն թվում: Մենք ժամանակ ենք անցկացնում այն մարդկանց հետ, ում սիրում ենք, և թույլ չենք տալիս, որ մեր պարտականությունների պատճառով զրկվենք սոցիալական/հասարակական կյանքից: Եթե չունենք մտերիմ հարաբերություններ կամ, եթե մեր սթրեսի աղբյուրը հենց այդ հարաբերություններն են, ապա ավելի ամուր և առավել բավարար մակարդակով կապեր ստեղծելը պետք է դառնա մեր առաջնահերթ խնդիրը: 

Խորհուրդներ հարաբերություններ կառուցելու և պահպանելու վերաբերյալ

Օգնեք մեկ այլ անձին կամավոր սկզբունքներով, ճաշեք կամ սուրճ խմեք աշխատակիցների հետ, զանգահարեք կամ ուղարկեք էլետրոնային հաղորդագրություն հին ընկերոջը, զբոսանքի գնացեք աշխատանքային ընկերոջ հետ, համաձայնեցրեք յուրաքանչյուր շաբաթ կազմակերպվող ընթրիքի ժամը, մասնակցեք որևէ դասընթացի կամ դարձեք ակումբի անդամ [13]: 

Սովորեք, թե ինչպես հանգստանալ

 Մենք չենք կարող հուզական սթրեսն ամբողջությամբ վերացնել մեր կյանքից, սակայն կարող ենք վերահսկել մեր վրա ՀՍ-ի ազդեցության չափը: Ռելաքսացիայի (կարճատև հանգստի կամ դադարի միջոցով լարվածության նվազեցման) միջոցները, ինչպիսիք են յոգան, մեդիտացիան և խորը շնչառական վարժությունները, ակտիվացնում են մարմնի ռելաքսացիայի արձագանքումը` հանգստի մի վիճակ, որը սթրեսին արձագանքելու հակառակ միջոցն է: Նշված միջոցների կանոնավոր կիրառումը հանգեցնում է առօրյա սթրեսի մակարդակների կրճատմանը և խթանում է ուրախության և անխռովության զգացողությունները: Դրանք նաև նպաստում են ճնշման ներքո հանդարտ և հավաք մնալու մեր ունակությունների զարգացմանը [14]: 

Ներդրում կատարեք հուզական առողջության մեջ

Շատ մարդիկ անտեսում են իրենց հուզական առողջությունը, մինչև չի առաջանում որևէ խնդիր: Սակայն ինչպես մեր ֆիզիկական առողջության, այնպես էլ մեր հուզական բարեկեցության զարգացման կամ պահպանման համար, պահանջվում է ժամանակ և եռանդ: Որքան ավելի շատ ուշադրություն ենք դարձնում հուզական առողջությանը, այնքան ավելի ամուր է այն դառնում: Հուզական լավ առողջություն ունեցող անձինք ի վիճակի են հաղթահարել սթրեսը և անբարենպաստ պայմանները: Այդ ունակությունն անվանվում է տոկունություն: Այդպիսի անձինք իրենց կյանքի ինչպես վատ, այնպես էլ լավ ժամանակներում մնում են կենտրոնացված, ճկուն և դրական հույզերով լի: Լավ նորությունն այն է, որ կան շատ քայլեր, որոնց միջոցով մենք կարող ենք ամրապնդել մեր տոկունությունը և պահպանել մեր ընդհանուր հուզական առողջությունը [15]: 

References

1. Holmes-Rahe. Life Stress Inventory. 2009; p. 303

2. American Psychological Association. Understanding and Dealing with Stress. 2008. URL: http://www.mtstcil.org/skills/stress-intro.html (дата обращения: 10.09.2010).

3. Mayo Clinic staff. Stress: Constant stress puts your health at risk. 2009. URL: http://www.mayocli-nic.com/health/stress; (дата обращения: 19.09.2010).

4. AIS. American Institute of Stress. Effects of Stress. 2007; URL: http://www.stress.org (дата обращения: 18.09.2010);

5. Melinda Smith, Ellen Jaffe–Gill, Jeanne Segal Understanding Stress. Signs, Symptoms, Causes and Effects. 2009; p. 293.

6. Jeanne Segal. The Language of Emotional Intelligence. 2010; p. 221.

7. Stephen Palmer. Physiology of The Stress Response. Centre for Stress Management and City University, London, Copyright. 2000, URL: http://www.managingstress.com/articles/physiology.htm (дата обращения: 20.09.2010).

8. American Psychological Association. The Different Kinds of Stress – Overview of the different kinds of stress, along with the common causes, signs, and symptoms. 2010; URL: http://www.apa.org/helpcenter (дата обращения: 21.09.2010).

9. Ehealth MD.com. What Causes Stress? URL: 2004. http://www.ehealthmd.com/library/stress (дата обращения: 15.09.2010).

10. Connie Lillas. Stress Symptoms You Should Notice. URL: http://www.stress-treatment-21. com (дата обращения: 01.09.2010).

11. Brian Luke Seaward. Stress Management for Health Course. Causes of Stress. URL: http://stres-scourse.tripod.com (дата обращения: 15.09.2010).

12. Stress Management: How to Reduce, Prevent, and Cope with Stress. URL: http://www.helpgu-ide.org/mental/stress_management_relief_coping.htm (дата обращения: 11.09.2010).

13. Relationship Help: Building Great Relationships Using Emotional Intelligence. URL: http://www.helpguide.org/mental/improve_relationships.htm (дата обращения: 11.09.2010).

14. Relaxation Techniques for Stress Relief: Relaxation Exercises to Reduce Stress, Anxiety, and Depression. URL: http://www.helpguide.org/mental/stress_relief_meditation_yoga_relaxation.htm (дата обращения: 11.09.2010);

15. Improving Emotional Health. URL: http://www.helpguide.org/mental/mental_emotional_health.htm (дата обращения: 11.09.2010).

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ